Pagine

lunedì 3 maggio 2021

Su mesi de Maju e is deretus de is trabballadoris

Su primu de su mesi de Maju s'Itàlia at detzídiu de ponni sa festa de totu is trabballadoris. In Sardínnia oindí no teneus un'arrexonamentu e una debbata oberta chi pongat diaderus in mesu de sa pratza de sa política e de sa sociedadi, is deretus de is trabballadoris. Custa est una farta manna in d-unu logu chi dhui sutzedit de agatai bidhas aundi teneus su cincuanta po centu de piciocus disimpreaus, aundi dhui teneus siendas a tipu sa de su màrmuri in Orosei aundi fatuvatu calincunu si nci morit e aundi is sindigaus no arrennescint a essi diaderus arrapresentativus po is trabballadoris. Nareus, sa Sardínnia est unu logu chi diaderus tenit s'apretu de chistionai de deretus de su trabballu e de su trabballadori. De prus puru ca dhui teneus duas dis su 4 e s'11 chi iant a porri arrapresentai prus de su primu puru (ca a sa fini po unu niaxi de genti in Sardínnia est sa dí de Sant'Efis), una dí po arremonai e po chistionai mellus e de prus de deretus. Ma ita est sutzédiu su 4 e s'11 de su mesi de Maju? Su 4 de su mesi de Maju de su 1871 unas trintena de féminas cerridoras, che a dónnia dí de s'annu, scapànt de trabballu apustis de sexi oras in su cantieri Azuni, in sa mina de Montibéciu. In su dominàriu anca durmiant, in crobetura, dhui iat una bratza manna prena de àcua, chi manigiànt po sciacuai is mineralis. Su 4 de Maju de a merí sa bratza si segat e nci arruit apitzus de úndixi de custas féminas. Su prus fiant de Arbus e otu no teniant nimancu cuíndix'annus. Po custu 'ocidroxu no at pagau nisciunus. Sa Sardínnia de cussus annus, de s'otuxentus, po s'arreconnoscimentu de is deretus assimbillat ancora unu pagu a sa Sardínnia moderna mancai unu niaxi de cosas siat mudau. Intzandus sa siguresa in logu de trabballu e s'amparu de is deretus de is trabballadoris e mescamenti de is trabballadoras no fiant mancu castiaus. Pagu dinai po trabballai oras meda e apatigamentu de is collegas mascus: custa fiat sa cunditzioni de is obreras impreadas in is minas sardas. Unu trabballu minispretziau, difìcili e pirigulosu, chi dhu pigànt che a cosa chi tocàt a fai amarolla po bivi e po papai, po mori de is cunditzionis económicas e socialis chi custas fèminas dhui biviant, fatuvatu òrfunas e fiudas. S'11 de su mesi de Maju de su 1920 in sa mina de Monteponi, Santu Giuanni e Campu Pisanu, in Igrésias, dhui iat fragu de certu aintremesu de is minadoris e sa dirigidura ghiada de s'inginneri Andrea Binetti. Is cunditzionis de trabballu no fiant bonas e su dinai abbastàt giustu giustu a campai. Aici est chi s'11 de Maju is minadoris iant detzídiu de scioperai contras de sa frimesa de sa dirigidura chi no boliat intendi nudha. De sa mina de Monteponi movint unus duamilla minadoris (a su dirigidori dh'iant custrintu is minadoris etotu a andai cun issus) concas a su comunu de Igrésias, sperendi de porri chistionai a su síndigu de intzandus Àngiulu Corsi e agatai una manera po ndi bessiri de su certu. Candu arribbant dhui agatant invecis is guàrdias, arringheradas própiu po "no sutzedi avolotu". Mancu nau si bolit chi cumentzant a certai e is guàrdias sparant apitzus de is minadoris chi no si podint nimancu difendi. Cincu dhus morint luegus, atrus medas aturant fertus de is perdigonis de is fusilis. A su dirigidori e a su síndigu ndi dhus iant ingortus ainnantis e dhus iant postus a una parti po no dhus bociri. A is interrus de is mortus iat pigau parti unu muntoni de genti. Sa dirigidura de sa mina iat circau de ndi bogai dònnia pinnica po si sfranchiri de sa nexi de s'ocidroxu: una de is pinnicas  nachi is minadoris fiant acanta acanta de ocupai is minas po dhui fai is "soviet". Pinnicas, difatis, fiant, poita ca a nai sa biridadi giai de calincunu mesi ainnantis s'Asuta Prefetu iat nau a is cumandus de is carabbineris de "manigiai" "citadinus fielis" po fainas de cracaxadura contras de manifestadas e scioperus de is obreris. Un'ocidroxu giai detzídiu intzandus po amparai s'interessu de sa dirigidura. Ma sa fortza de is minadoris apustis de custa tragédia no fartat. Antzis, apustis de mesis de gherras sindigalis, su 9 de su mesi de Idas de s'annu etotu "l'associazione esercenti miniere" at dépiu firmai s'acórdiu chi iat donau is deretus de fundamentu a is trabballadoris: prus dinai, indennidadi de caruvida e arreconoscimentu de is cumissionis de parti de aintru elígias de manera líbbera de is obreris. Is mortus: Arrafieli Serrau de 23 annus, Pedru Castangia de 18, Manuelli Cocco de 37 annus, Atíliu Orrú de 40, totus de Igrésias, Efis Madeddu de Bidhebutzi, de 40 annus, Srabadori Melas de Bonàcardo, de 50 annus e Vitóriu Collu de Sarrocu de 18 annus. Iant fatu at 26 fertus puru.



giovedì 6 settembre 2018

Brusciacas e frannacas

De diora s’agatàt unu pastoredhu, chi iat bíviu is annus mellus de sa vida sua in mesu de is crabas, casu e pinnetus foras de essi biu mai una tzitadi. Una dii iat detzídiu de dh’acabbai cun custa vida lègia e si fiat tramudau a tzitadi, a circai unu meri mellus, prus bonu. Lómpiu chi fiat, iat atobiau unu predi:
“Saludi.”
“Saludi.”
“Circhendi meri seu.”
“E deu unu tzeracu. Toca fai una cosa. Beni a domu ca s’acodraus. ”Movint intzandus conca a sa canogia e su pastoredhu isprapedhat is ogus de s’ispantu po is cosas bellas e stravanadas chi atóbiat. Aínturu de sa domu, atacat a “Eh!” e “Ih!” de ispantu, fuliaus a tipu làndiri in d-una mandiadroxa. Su predi si ndi
fiat acatau chi su pastoredhu fiat notzenti e intzandus dhi fiat artziau a conca de dhu culliunai, boghendi nòmini istrambecus e foras de sentidu po is trastus de sa canogia. Dh’iat aportu unu cadironi: “A dhu sciis ita si narat custa?” “Ebbeh, a mei mi parit una cadira”. “Nossi!” A tzérrius su predi dh’iat tzacau unu cabbessu : “Innòi
in tzitadi dha naraus maladrassa.” “Oci! Gei apu cumpréndiu. E a ita serbit?” “E a ita podit serbiri, a si maladrassai.” “Balla, bella diaderus, o su meri.” Ma fiat giai ora de cenai. “Imoi bieus ita fais in coxina. Fai sa cena.” “Eh, balla, gei no m’apu a stentai meda meda a dha fai! Dh’abbastat a ponni pagu pagu àcua aìnturu de sa pingiada e a allui su fogu.”Tontu chi no ses àteru!” A tzérrius torra su predi e un’àteru buciconi
puru. “Innoi naraus ca poneus a budhiri s’abbundàntzia impitzus de su coxepapa! Cumpréndiu m’as?” “Ohia! Eja, apu cumpréndiu, apu cumpréndiu. ”Cabudexena, su predi nci iat betiu su pastoredhu a magasinu, anca dhui teniat unu sciacu manu de casu impitzus de bangus e unu niaxi de sartitzus e cambas de procu
pendi-pendi de sa bóvida. “Eh gei est nudha tanti, pitica sa bóvida chi nci teneis, o su meri!” “Basucu e managu chi ses!” dhi fait su predi, cun d-una bella bussinada. “Cudhu si narat corribatàsciu, no bóvida.” “Oci, cumpréndiu apu. E intzandus totu sa cosa pendi-pendi e s’àtera etotu impitzus de is bangus, ita si narat?” “Cudhu, su sposu, est Gesugristu cun totu is Santus.” “Biadu fostei, ca tenit a Gesugristu e totu 
is Santus in domu!”
Gesugristu e totu is Santus in domu!
Liada de innoi

A s’acabbada su meri si nci fiat andau a letu. Fiat intrau in s’aposentu de crocai e iat cumentzau a si ndi tirai is butinus. Su pastoredhu costumàt a crocai bistiu e intzandus spantau:”Ma ita est faendi, o su meri?” “Eh ita
est, tzurpu ses? Seu tirendimì is brusciacas po mi nci crocai.” Duncas si ndi tirat sa túnica etotu. “E imoi, e ita est faendi imoi?” “Mi ndi tiru is frannacas. Imoi!” Dh’iat torrau su predi, arriendisidha po su spantu mannu de su tzeracu nou. “E aundi est chi dromit fostei?” “Impitzus de custu tripudu trapadu” dh’iat torrau s’òmini inditendi su letu. E a innantis de si nci crocai iat preguntau a su pastoredhu: “Nah, ma tui no m’as nau ancora ita ti nant?” “Poita preguntau mi dh’at fostei?” Dh’iat arrespúndiu su tzeracu. “Su nòmini miu est Mai-m’as-bidu-aici.” “Ih, arratza de nòmini! Beh, fillu miu, passadì noti bona” iat nau su predi e si nci fiat crocau. Ma su pastoredhu fiat notzenti sceti e no basucu e managu. Candu fiat aturau a solu in canogia, nci fiat calau a magasinu e si fiat prénniu duas bértulas de casu e de sartitzu. Iat amuntonau unas cantu cadiras e dhis iat postu fogu. A innantis de si nci fuiri si fiat postu a tzérrius de s’arruga: “O su meri, o su meri, pesassì de letu, ajò!” Su predi si ndi fiat pesau totu abbungiau de su sonnu e si nci fiat incrarau a sa fentana: “Eh ita est?” Iat abboxinau. “Pesassì de su tripudu trapadu e pongassì is brusciaccas e is frannacas, ca su coxepapa est abruxendi is maladrassas, e chi no nci ghetat luegus s’abbundàntzia nci at a calai abàsciu su corribatasciu. Dèu in s’interis ndi tiru a Gesugristu cun totu is Santus.” “Maladitu siast, furuncu chi no ses àteru!” dh’iat pigau a tzérrius su predi. “Ti nci ses furau casu e sartitzu.” “Oh! Ma intzandus dhu sciiat fostei puru su nòmini!” dh’iat torrau su pastoredhu currendi a perda furriada. “Torra agoa, Mai-m’as-bidu-aici!” iat tzerriau su predi. E chena de si nci ponni apitzus mancu sa túnica, si nci fiat scabiossau aforas de sa canogia, bentuliendi su cóssiu: “M’ant furau totu, frimeidhu!” Iat atobiau genti: “Ita est sutzedendi, su predi? Chini dh’at sdorrobbau?” “Mai-m’as-bidu-aici!” “Ehi, ehi, tenit arrexoni, no dh’eus bidu mai aici!” E a innantis chi su predi fiat arrennésciu a sbodhicai s’atropéliu de su nòmini, su pastoredhu fiat giai conca a su pinnetu cosa sua, anca is cosas portànt nòmini connotu.

mercoledì 11 luglio 2018

A comenti Sant'Antoni si nd fiat furau su fogu (Sant'Antoni' e su fogu).

S'Antoni Abate. Liada de innoi
In cudhus tempus in Sardínnia nemus connosciat su fogu e in s'ierru faiat aici frius de si nci pisciai apitzus, iscusendi po su fuedhu. Una dì Sant'Antoni - Sant'Antoni su procaxu - iat detzídiu de nci calai a s'inferru po ndi furai pagu pagu fogu de arregalai a is óminis. Camina camina, iat pigau unu bàculu de férula. Lómpiu chi fiat a s’inferru, iat tocau su portali:
 ”Tubu, tubu!”
“E chini est?”
“Sant’Antoni seu. Depu donai una castiada aìnturu, depu cumpudai su logu po biri chi andit totu beni”.
“Gesus!” Si fiant chesciaus is tiàulus, impentzamentaus. “Gei si tocat cosa imoi!” E innantis de oberri su fronestu, iant allichiriu pagu pagu e a lestru su logu.
“Ma, mì, una castiada isceti de parti de aforas, eh!?” Iant tzerriau is tiàulus.
Forma chi su portali de s’inferru si fiat iscaringiau pagu pagu, Sant’Antoni iat iscapiau su procedhu, chi iat iscoitau lestru lestru aìnturu e iat cumentzau a currellai apetotu, cracascendi e abboxinendi comenti e chi dhu fiant iscroxendi. Is tiàulus circànt de dhu aciapai, ca totu su burdellu fiat treulendi su pàsiu de sa vida de s’inferru, ma su procedhu currendi comenti e unu macu no fiat cosa de baliai aici: a egaseogas, a brínchidus e a iscàdrius, avolotendi e atropelliendi su logu. A s’acabbada is tiàlus no dh’iant bintu e amarolla iant invitau Sant’Antoni a nci intrai aìnturu in s’Inferru po si nci torrai a pigai cun issu cudhu malaitu de procedhedhu chi no fait a aciapai. Sant’Antoni no nci iat pentzau meda meda e gei si nci fiat intrau. A luegus su procedhu comenti e chi nudha fiat sutzédiu si fiat asseliau e si fiat fatu acapiai de su meri.
“Eh beh, imoi gei abbastat. Gei as biu totu. Imoi bosi ndi podeis andai puru”.
“No fait a si callentai pagu pagu, sémpiri chi no sia fadiendisì” iat nau Sant’Antoni.
Is tiàlus nci fiant aturaus a trassa de basucus, no sciant ita nai.
“Depeus pregontai a su Tialu Mannu” iant ismusciau.
“E intzandus pregonteisidhu!”.
Su Tialu Mannu fiat mannu meda diaderus. Issu aturàt a totu dì imbruscinau in mesu de s’inferru a trassa de berri ponendi brenti, cun is ogus serraus e su súlidu tira tira. Is tiàlus fiant andaus anche issu a intendi su de fai.
“Lasseimì biri” iat nau Tialu Mannu a boxi grussa. Ses tiàulus iant aciapau ses fruconis, iant callentau bèni bèni  is puntas fintzas a dhas arrubiatzai in sa pampa manna e callenti meda de su forru e apustis dhus iant imbaraus impitzus de sa prapedha de s’ogu mancosu de su meri insoru, ispingendidha conca a susu. Tialu Mannu iat donau un’artziada de ogu a Sant’Antoni, aici lègia e mala de ndi fai torrai a pesai mortus po si nci fuiri. Ma Sant’Antoni no si fiat mancu trémiu.
“S’àteru puru!” Iat nau Tialu Mannu. A luegus, àterus ses tiàulus cun fruconis callentaus iant trumentau po nd’artziai sa prapedha de s’àteru ogu puru de Tialu Mannu, chi iat fatu spramai e artziai strioris a schina a mesu inferru.
Ma a Sant’Antoni no dh’iant artziau strioris a sa schina.
“Imoi abbastat aici! Gei apu biu bastanti” iat nau Tialu Mannu. E zac! Iat torrau a serrai is prapedhas totu paris.
“Tialu Mannu at nau ca gei podeis aturai, ma ca no depeis acostai mancu po conca a su fogu de s’inferru” Iant nau is tiàlus.
“Gei andat beni, apu cumpréndiu” Dhis iat torrau Sant’Antoni. E si nci fiat sétziu a tretu de su forru mannu. Sant’Antoni si nci fiat istentau in s’inferru po tres diis, una infatu de s’àtera, cun fadiori mannu de tiàlus mannus e piticus. Sémpiri firmu, isbeliau in pentzamentus fungudus, moviat su fusti de férula isceti, murighendidhu cun sa punta in su craboni e in is murcionis, comenti e chi fiat unu cantadori in tretu de mutetu. Fatuvatu, candu no dhu castiàt nemus, istrumbullàt cun abbristéntzia su procedhu, chi partiat a trassa de bòcia de goma, torrendi a treulai is tiàlus, furriendi fruconis e faendi burdellu mannu forroghendi in mesu de is murcionis. E candu is tiàlus circànt de dhu cassai, Sant’Antoni dh’aprofitàt po dhus scudi a fusti in is ischinas ispullincas insoru, narendidhis ca fiat po dhus agiudai a aciapai su procedhu.
“Oh pedronamì! Iscapau su bàculu m’est..”.
E aici, po tres diis longas longas, sa paxi de s’inferru si fiat ispaciada po mori de su santu. Sa de tres diis, a s’acabbada, Sant’Antoni si ndi fiat pesau, iat ghetau unu frúsiu a su procedhu e iat móviu:
“Apu acabbau de cumpudai su logu innoi: imoi mi nci potzu andai puru” iat nau.
Is tiàulus fiant aici prexaus de si dhu bogai de mesu ca no iant abbetiau nimancu po dhu cumpudai in is búciacas bessendi de su portali. Unu de issus isceti, su prus scunfiantzosu, iat bófiu cumpudai su bàculu de férula, po biri chi in sa punta, chi fiat aturada meda aìnturu de su fogu, no si nci fiat arréscia pampa de su fogu. Ma sa férula  est corimodhi e allogat aìnturu su callenti de su fogu, chi duncas aturat biu ma no si fait a biri, a trassa de braxa asuta de su cinixu o spina asuta de ludu, chi pungit ma no dha podis agatai. Su tiàulu scunfiantzosu iat biu sa punta niedhigada e iat pentzau ca su fogu si fiat isturau. Aici Sant’Antoni nci iat pótziu bessiri aforas. E comenti fiat in sa terra torra, iat pesau in artu su bàculu e dh’iat cumentzau a furriotai allirgu in s’àiri, ispainendi a dònnia logu is cincidhas bias, chi sa férula iat fruciu aìnturu suu etotu. E comenti fiat furriotendidhu e beneixendi, tzerriàt a totu boxi:
Fogu de atzàrgiu, fogu de fogheri
Fogu in dónnia perda e braxeri.
Fogu, fogu,
po dónnia macu,
po totu su tretu,
fogu perfetu.

Aici est ca sa Sardínnia e su mundu iant connotu su fogu e su frius mannu iat sentzau e no fiat torrau prus.

Sa bia de sa palla.

Liada de innoi
Una poburita, fiuda chi nci biviat a sola, iat messau pagora una pitzialledha de terra cosa sua e ndi
iat bodhiu su trigu. Fiat s'incùngia de s'ierru e ónnia granu fiat comenti a sa manu de Deus.
Unu probianu, gopai suu, dh'iat agiudada a s'assentai s'incùngia in s'argiola, pronta a dha bentulai.
Ma fiat scurighendi e fiant totu e is duus istracus che molentis a sa mola, tandu su gopai e sa gomai
iant lassau totu in sa cortixedha pagu pagu ghetau apari puru, is manighedhas de palla paris cun su
trigu e si nci fiant corcaus donniunu in is domus insoru.
Totinduna, a de noti, unu noti chena de luna e bentu, sa fèmina si ndi fiat iscirada, istrobbada de
murighìngiu chi ndi lompiat de parti de foras, giai giai de s'argiola cosa sua. Parendi origa dhi fiat
partu de intendi sonu de carru a bois movendi a s'apata, tirau de una boxi lestra e allupada: «Eeeeh!
Oooh! Trù su ò!»
Po su pistu, sa fèmina si nci fiat bistia a coitu, si nci fiat scabiossada finsas a sa genna a sminciai de
su fronestu. Ma s'iscuriu fiat aici fungudu ca no podiat connosci sa terra de su celu, ni is òminis de
is bèstias, prus pagu puru amigus de nimigus. De s'atzìchidu, insandus, iat pigau a tzèrrius su gopai,
dormiu in sa domu probiana:
«Gopai, o gopai!»
«Eeee!?», dh'iat torrau issu cun d-una boxi chi pariat benendi-ndi de s'àtera ala de sa bidha, tanti fiat
atesu.
«Là ca calincunu si nci est furendi su trigu cosa miu!»
«Noooouu, ma bai!», dh'iat torrau su gopai, prus de atesu ancora.
«Bai, pagu pagu bentu sceti est!»
Iat cumentzau diaderus a si ndi pesai pagu pagu araxi e a sulai s'argiola, imoi a sa lèbia, imoi prus a
forti, comenti e un'ànima assuentada de is penas.
Liada de innoi

Mancu po nudha chi si fiat asseliada, sa gomai nci fiat bessia aforas a castiai, circhendi a disisperu
de istampai cun is ogus cudhu iscuriu chena de fini. A dolu mannu mancu is istedhus in celu dh'iant
agiudada, ca sa luxi de is istedhus no fiat aici forti de binci s'iscuriu de su noti. Gei fiat diaderus, a
comenti naraus nosu etotu, "niedhu pìxidu"; candu seus a disisperu mannu.
«Ohii, gopà» iat abboxinau sa gomai atzicada.
«Eeeeeh!?»
«Là ca innoi funt furendimì totu, trigu e palla»
«Ca nooouu, seu narenditidhu, su bentu est!»
E sa boxi de su gopai fiat aici atesu chi pariat lompendi inderetura de su cùcuru in foraidha. De
cudhu cùcuru etotu iat cumentzau a si nci prenni s'àiri de una luxi groga, a tipu cululuxi a iscussura
in prucissioni bolendi abbellu abbellu conca a celu. Comenti custa coa de luxi fiat artziendi-nci a
susu, su logu aingìriu fiat iscrarendi-sì a tipu orbescida cabudraxa. Intzandus sa gomai iat connotu
su carru de su gopai chi nci fiat artziau impitzus de su montixu, prenu a cùcuru de trigu e palla.
De is sacus, serraus a bambu po mori de su pressi de si nci fuiri a coitu, a ónnia corpu de arroda de
su carru, ndi bessiant aforas farrancadas de trigu e de palla chi dh'iant acabbada bentuliadas in s'àiri.
«Oooh gopà!»
«Eeeh!»
«Ma insandus fostei est su furuncu!»
«Ca nooouu! Su bentu sceti est...!»
E su bentu befianu isburiendi is sacus de trigu e de palla de su carru de su gopai giurifrassu, fiat
cuncordendi un'àndala a egaseogas conca a celu, a trassa de istradoni impruinau a cincidhas
artziendi-nci a is istedhus.
Aici est chi fiat nàscia sa "Bia de sa palla", connota aici de is pastoris e de is massajus sardus. 

Luisu.

Luisu si ndi fiat pesau acoitu sa dí. A innantis de totus in domu sua. Iat pótziu intendi su babbu sorroschiendi mannu. A trassa de cafetera in tretu de ndi bogai a pillu su cafeu. Iat pótziu intendi fintzas sa màchina de is aligheris pinnichendindi su muntronaxu de búscias in bàsciu, faci a su portali insoru. Su noti po issu fiat istétiu de bisu malu. De niedhu píxidu. Si ndi fiat iscidau totu paris. Isfustu che a pisci de arriu. Iat bisau mali. Iat bisau unu mundu chena de sardus o, mellus, unu mundu ancu is sardus chistionànt un’àtera língua. Una língua allena, furistera, disconnota. Movendi de unu tretu a s’àteru de su letu, in su sonnu, circàt de dha cumprendi, ma no dha acudiat. Sa telebisioni etotu, in su bisu, fuedhàt istrambeca un’alfabbetu trabballosu. Is giorronnalis iscriant de contus de tzitadis atesu atesu, de unu mundu chi is ogus braxus de Luisu no iant biu mai. Su bisu malu contàt de una preneta lègia po su pópulu sardu. A innantis de si ndi èssi iscidau totu sudau acomenti e apustis de unu mengianu de trabballu, afainau, in s’ortu de monti de s’ajaju, iat pótziu cumprendi unu fuedhu de sa genti chistionendi in su bisu. E no isciat acomenti cudhu fuedhu, allenu, dhi siat pótziu abarrai a menti, arrenconau in is incodedhus de su ciorbedhu, mancai dormiu, e ndi fiat torrau a bessiri a pillu luegus etotu comenti iat obertu torra is ogus, acomenti e donendidhi ocasioni: i-ta-li-a-nu! Custu fiat su fuedhu chi sa genti de su bisu, cantendi e badhendi, fiat manigendi. Alluta de su prexu e de s’allirghia. Sa língua disconnota, dh’iat pótziu cumprendi, fiat custa. A cantu pariat, totu in Sardínnia si fiat fatu aici, i-ta-li-a-nu! Sa língua etotu. Su sardu, chi iat acumpangiau sa genti sua, is sardus, de s’orbéscida de su primu soli, su primu diaderus, si nci fiat isparéssia. In d-unu súlidu torrau a pigai a lestru. E sa genti, cosa de no crei, Luisu dha biiat cambiendi colori in su bisu. Comenti e furriendisinci a àtera cosa. No prus sa genti de sémpiri, is probianus, is amigus, is parentis, sa mama e su babbu, ma fiant àteras personis, allenas issas etotu. Luisu imoi fiat iscidu. Dh’iat pigau su pentzamentu, po pagu perou. Si fiat isciutau su fronti cun su codhu de sa manu e un’iscaríngiu lébiu che a su bentu de su mengianedhu chitzi dh’iat torrau a allui sa cara. Fiat unu bisu, Luisu. Unu bisu malu isceti, no ti pongast in pistu, ca fiat unu bisu malu isceti.

martedì 19 giugno 2018

Totus a mari!




Su Poetu oindii, fotografia de Frantziscu Nonnoi
Liada de Sardegna Hotel
Cun s’ùrtimu artìculu chi apu scritu in custu blog, apu detzìdiu de pigai unu mori pretzisu. Circai de bosi contai unu pagheddu sa bisura chi teniant Casteddu e is casteddajus annus a oi. Comenti si biviat in Casteddu e ita faiant? Apu circau de bosi lassai su parri miu povintzas in sa chistioni de is nòminis de is arrugas. In dii de oi a chini prus ddis bolit donai àterus nòminis. Mi benit de pensai puru a Carlo Felice. Pretzisu est a poderai sa statua de unu chi a cantu parit est stètiu unu tirannu? Unu boci-sardus? Ma castiendi cun d-una bisura de sentidu prus bàsciu meda puru, a ita serbit a nci essi tirau su nòmini de S’Arruga de is Ferreris, po ndi nai unu, po ddoi ponni Corso Vittorio Emanuele? Chi su sentidu est stòricu depi balli po totu e is duus is nòminis, deghinou chi ndi tiraus unu po ndi ponni un’àteru sa stòria menguada a su pròpiu est, o no?
Su Poetu, autori disconnotu.
Liada de Vistanet.it
Ma comuncas, sigomenti mi creu ca a ndi chistionai, de custas cosas, serbat e meda puru, bollu sighiri a contai contus me in su pròpiu arrastu de s’àteru artìculu. Totus a mari!, su tìtulu est! Me in su 1861 Giuanni Spano, su canònicu literau sardu chi s’at lassau arrastu de contus e stùdius de importu mannu, si chesciàt de su fatu chi Casteddu no teniat logus beni cuncordaus po andai a mari, su chi oi nosu in italianu ddi naraus stabilimenti. Sa sceda de si fai spantai est ca Casteddu teniat po contras stabilimentus de àcua durci. Duus. Unu me in s’arruga connota che a Viale Umberto (Viale Regina Margherita) e s’àteru intra de Via Sulis e Viale Regina Elena, connota difatis comenti a Vico Bagni.
Me in su 1862 un’òmini de afàrius, Michele Carboni, ponendi a menti a su Spano, fiat arrennèsciu a cuncordai su primu stabilimentu po su bànniu a mari, me in sa Battigia de S. Agostino, anca nosu oi agataus Viale La Playa.
Su Lidu, autori disconnotu.
Liada de Progettopoetto.it
Su stabilimentu iat bìviu de vida bona po bint’annus e sa genti podiat lompi a ingunis artziendi impitzu de unu carru a cuaddus, de su mesi de maju fintzas a su mesi de cabudanni. Is traballus po amanniai su portu iant bogau de mesu su stabilimentu de Carboni, ma po sorti bona de is casteddajus su 3 de su mesi-de-argiolas de su 1879, fiat stètiu fraigau su stabilimentu “Città di Cagliari” po mori de is fradis Devoto, intremesu de su chi Carboni iat abertu in s’interis a Sa Perdixedda e un’àteru abertu a Giorginu de Vincenzo Soro.
Is bànnius de sa Perdixedda fiant popularis, connotus che a Is bànnius de soddu, totu is àterus fiant po chini teniat dinai meda de gastai. A is bànnius de Sa Perdixedda si podiat lompi setzendi a su tram a cavalli, a is bànnius de Giorgino si podiat arribai a mèdiu de barcas lestras a motori. Sceda nodia po s’arrègula de is tempus fiat sa de partziri is bànnius intra mascus e fèminas. Po ndi nai una, su stabilimentu “Città di Cagliari” teniat 44 gabinas po is fèminas e 62 po is mascus. Su 1914 est stètiu s’annu de “Il Lido” de Gaetano Usai a su Poetu, oru de mari disconnotu a is casteddajus fintzas a sa dii. A costau suu, Carboni iat fraigau su “D’Aquila” (“Il Padiglione dei Bagni”, fraigau a innantis de su Lidu puru), fraigau de issu ma pigau apustis de Efisio D’Aquila.

Is casotus, autori disconnotu.
Liada de Vistanet.it
Is àterus stabilimentus connotus fiant: “Ausònia”, “Ottàgono” e “La Marinella”. Totu is casteddajus chi ant pòtziu connosci su Poetu innantis de su sciacu mannu de su ripascimentu, no si-ndi podint bogai de conca nimancu is casotus. Metrus e metrus de arena bianca bianca chi traluxiat su colori de s’arrosa, amesturada cun su colori braxu, spramau e allutu de is casotus.
Custa pintura de maia acumpangiàt sa passillara a mari de sa genti de Casteddu, a mericeddu e a de noti: òminis a pigiama a arrigas e fèminas a guardabì (vestaglia) biatzu, a colori bellu allutu! Comenti acuntessit oi etotu cun is chioscus, sa genti andàt eja a passillai, ma povintzas a ascurtai mùsica e opereta de is prus artistas famaus de su tempus. A fitianu su tram scarrigàt unu sciacu mannu de genti chi andàt a s’infriscai is garronis de sa basca.
Su Poetu, su tram e is casotus, autori disconnotu.
Liada de Notizie.it
S’oru de mari de su Poetu fiat totu beni cuncordau, tiràt deretu de sa primu firmada fintzas a s’ùrtimu firmada, anca agatamus sa “Zona E” chi ddi podeus diaderus nai s’eden de su tempus! Sa sorti mala iat bòfiu sa gherra aìnturu de sa tzitadi. Sa genti fuendi iat scabudau totu is casotus a solus, chi is tedescus iant pigau po issus e chi sa sorti mala matessi iat bòfiu meris de sa tzitadi e de su Poetu. Acabada sa gherra is casteddajus abellu abellu ant torrau a acostai a mari e pruschetotu a is casotus. Su Poetu de innantis aturat a s’imprus de is casteddajus che a su bisu prus bellu.
Lintu e pintu che frori de beranu ingoltu a monti. Oindii de cuddu bisu sceti spèddiu e tristura nd’at
aturau. Pinnicaus is casotus, s’arena aturada fintzas a sa dii de su sderrobu mannu de màchinas po impreu chi de siguru no fiat “terapèuticu”, totindunu est cumentzada a smenguai e s’oru de mari a torrai agoa de metrus e metrus. Su Poetu, la spiaggia dei centomila, oi arrancat unu pagheddu e mancai in d-unus cantu tretus si biit carraxada de erbas arestis e povintzas de àliga, sighit a essi s’oru de mari de is casteddajus, a de dii e a de noti.
(Artìculu bessiu puru in bideas.org su 10 de su mesi de Austu de su 2017).


Sa "passilara" de is casteddajus.

Sa Cruxi Santa
Santa Tènnera - Casteddu
Deu seu de cuddus macus chi si pensant ca iat a essi profetosu a si-nci ghetai a s’imparu de sa stòria sarda. Piticu su macu! A nai stòria bolit nai a castiai is cosas de una bisura scientìfica puru, podeus nai: chini seus, chini est chi est passau de innoi, ita s’at lassau de bonu e de malu e aici nendi. Totu pretzisu est a ddu fai ascurtendi a is mellus maistus e professoris.
  A costau de custu traballu mannu meda, deu nc’emu a stichiri povintzas totu su biaxi mannu de contus e contixeddus chi pertochint biddas e tzitadis prus de acanta, ma comuncas in d-una chistioni sèmpiri stòrica e no de imbentu de s’òmini. Mi creu ca s’iat a fai beni, che a sardus, a fai custu traballu puru, chi mancai s’iat a parri piticheddu, piticheddu no est. Po custu bolemu movi pròpiu de is contixeddus de acanta.
  Deu seu casteddaju e duncas si bolemu contai de Casteddu. De sa chi is casteddajus etotu narànt “sa passillara” e chi mancu deu apu acutu a biri e a connosci comenti si-dd’amostant e si-dda contant is contus antigus. S’arruga chi de sa Pratza de Stampaxi (“Piazza Yenne”) fait a manera de si fai truessai unu tretu mannu de sa tzitadi conca a scurigadòrgiu, oindii est partzia in duus tretus: “Corso Vittorio Emanuele”, su primu, “Viale Trento” su segundu. Fintzas a is primus dexenas de su 1900 no fiat diaici.
Stampaxi. In mesu sa crèsia de Sant'Anna.
In bàsciu a manu manca "sa passillara".
A su primu tretu po ndi lompi a “S’arruga de S. Nicolò” (via Sassari), ddi narànt “S’arruga de Santu Frantziscu” po mori de sa crèsia manna chi ddoi fiat, ma po totu is casteddajus fiat “sa passillara”, poita ca totus si-dda passillànt ingunis; “El paseo” a comenti ddi narànt is spanniolus, fiat logu de atòbiu e po connosci genti noa, chi bortas medas dd’acabànt sposus e cojaus puru! Su segundu tretu, fintzas a aundi si podiat pigai a manu manca po s’abasciada de “S’Osteriedda” (via Caprera), anca ddoi fiat s’osteria de Carboni Boy, ddi narànt “S’arruga de is ferreris” poita ca de ferreris fiat prena.

"Sa passillara", a manu dereta, s'artziada po sa crèsia
de Santu Miali connota che a "S'Arruga de Is Coxinas".
Luegus apustis cumentzàt “Il borgo di San Bernardo”, “Su Brugu”, poita ca fintzas a sa primu perra e apustis puru de su sèculu XIX ddoi fiat sa crèsia nomenada che a su santu etotu. Su Brugu s’agatàt de diora meda in Casteddu e genti meda, pruschetotu massajus, si-nci fiant tramudaus ingunis de is campuras e de is ortus de “La Vega”, lassendi-ddus scabudaus e prenendi diaici arrugas e pratzas de Stampaxi de bàsciu, su chi imoi eus nau Su Brugu.
  Lacananti a Su Brugu agatamus “Su Brughixeddu”, est a nai is làcanas prus atesu de Su Brugu chi, cumentzendi de sa crèsia de s’Annuntziada, si spainànt, cun fileras de domixeddas terrenas postas a arrengheras, fintzas a su logu pranu e ladu meda anca “Viale Trento” e “Viale Trieste” faint paris a intrai in “Viale Sant’Avendrace”.
"Sa passillara", a manu manca su campanili
de sa crèsia de Santu Frantziscu.


Est innoi chi agataus galu sa chi is casteddajus narànt “Sa cruxi santa”, amparada in su 2011 de tzitadinus e comitaus contras a sa speculatzioni edilìtzia chi dda boliat sderruta paris cun pratza, matas e totu cantu. De innoi cumentzàt su brugu de Santa Tènnera (Sant’Avendrace, a su santu po contras ddi nant Santu Tènneru de “Venero”). Alziator ddi naràt «su rennu de sa traditzioni populari».
  Aici est. Difatis Santa Tènnera est stètiu sèmpiri, po pagu in dii de oi etotu, sa làcana a scurigadòrgiu de sa tzitadi prus atesu e povintzas su logu chi poniat paris Casteddu cun totu is àterus logus de Sardìnnia, giai chi oindii puru est de ingunis chi movit sa prus arruga longa in Sardìnnia: sa 131.
(Artìculu bessiu puru in bideas.org su 28 de su mesi de Argiolas de su 2017).


Padentis de Sardìnnia - S'economia de sa linna.

(Furriau in sardu de s’italianu, imperendi materiali de autori disconnotu).
Liada de "Gruppo d'Intervento Giuridico Onlus"

  Calincunu de pagu, aìnturu de totu is debatas polìticas chi pertocant sa Sardìnnia, at chistionau de economia del legno o de boschi come risorsa. Berus est. Su padenti gei podit essi mitza de dinai. Incapas calisisiat cosa nosu eus a detzidi, no eus a podi fai de mancu de connosci e aguantai a notu sa stòria e su connotu chi at pertocau is padentis de Sardìnnia. Custu po circai sa mellus manera de imperai custa “mitza” de arrichesa e de circai de no torrai a fai is pròpius faddinas de sèmpiri.

Primu millènniu

  No podeus sciri beni cantu potzant essi stètius mannus is padentis de s’ìsula nosta, finsas a s’acabu de su de 16 sèculus. Podeus sceti nai ca siat is cartaginesus e siat is romanus, po arraxonis diferentis iant cumentzau a ddus menguai de mala manera.

Matas chi s’agatànt in su de 17 sèculus e terras cun padentis

  Cosa nodia est chi siat is paras benedetinus a innantis, siat su prelau G.F. Fara apustis (prus o mancu de su 1560 a su 1580), iant scritu datus de importu apitzus de is terras cun padentis e pruschetotu s’ùrtimu, iat cuncordau una spertiada de calidadis de matas e matedu chi s’agatànt in s’ìsula. Nci podeus ligi: s’ìlixi [1]comunu de arratza sarda, su tìlliu [2], su fustarbu [3], s’àlinu [4], s’ùlimu [5], su sàlixi [6], su fau [7] impari a su longhivresu [8] (de seguru insandus nci-nd’iat medas), sa mata de opinu e su ciprèssiu. A custas dexit a nci aciungi su tzinnìbiri [9], impreau de s’antigòriu povinsas de is nuràxicus. Is terras cun padentis depiant essi, finsas chi no eus agatau paperis chi ndi fueddant, is montis de su Gennargentu, de su Màrghine, de su Limbara, de su Sàrrabus, de su Montiferru e àterus, is logus matessi de oi. Ddoi at perou una diferèntzia manna, su tretu cun matas fiat de seguru prus mannu meda. A sa pròpiu manera, Fara si contat comuncas desacas [10] de linna fatas a sorigadura po s’edilìtzia e po sa cantierìstica navali, chena de contai, in prus, sa linna chi imperàt sa genti de innoi.

Is feudatàrius e sa linna bèndia a stracu baratu in su de 19 sèculus

  Tocat a nci torrai a artziai a sa primu perra de su de 19 sèculus po circai de fai un’apretziadura [11] de totu sa terra posta a padenti de sa Sardìnnia e seus chistionendi de unu traballu de Alberto Lamarmora, chi fueddat de agiumai 500.000 ètaras [12] a padenti, su 20% de totu s’ìsula. Ma in pagu tempus ita est sutzèdiu? Sa terra nosta de insandus fiat cundia [13] de feudatàrius a una parti e visurreis a s’àtera. Custus ùrtimus iant fatu segai chena de làcana peruna, is primus, meris sceti po arrogus de is terrenus insoru, si-nci boliant arricai su prus chi iant a essi pòtziu, de cuddas terras mali assortadas e fatas demanialis giai de su 1835. Posta diaici sa chistioni, iant cumentzau a ndi segai matas po ddas bendi a tres arrialis, povinsas sa linna bona diaderus che a s’arroli [14], matas de nuxi o matas de cerèxia.

Su degollu de Stadu

  Su sciacu fiat stètiu mannu diaderus, ma sa cosa no fiat spaciada! Candu su Stadu a ùrtimu ndi fiat bessiu meri de totu is padentis de Sardìnnia, iat traballau beni po ddus bendi a is avrincadoris [15] de insandus inderetura, su prus de is bortas contras a su chi iat a essi bòfiu sa genti, tanti chi fatuvatu is cunsillus comunalis mancu ndi sciiant nudda o no ddis domandànt nudda. Is meris nous de is padentis si-nci fiant postus diaderus, cun coru puru, po sighiri su degollu. Connotus po is malidadis che a custa fiant Beltrami, su conti, meri de una sienda manna de linna in Macumere (1856), amigu meda de Cavour, chi Lamarmora iat nomenau vandalo delle foreste sarde, sa sienda Modigliani de Livorno e àterus medas, de nòminis prus pagu connotus ma comuncas capassus de segai matas po ndi scabulli dinai e de no ndi lassai mancu s’arrastu. Totu custu, a cantu parit, fiat fatu po circai de ndi scabulli dinai po is gherras de indipendèntzia italianas, chi si fiant costadas dinai meda e mortus medas, lassendi-sì in prus su logu totu treulau.

Apustis de su degollu fatus a befa puru!

  Apustis de totu custu, Cavour iat circau povinsas de si-nci bendi su chi ndi fiat aturau de sa Sardìnnia a is frantzesus de insandus cun Napoleone III, in s’interis de is acòrdius de Plombières. No est po debadas chi donaus una castiada a is nùmurus: in Sardìnnia fiant stètius prodùsius 75 millionis de mc (metrus cubus) de linna po saca, cun d-unu dannu de dinai chi, ponendi apari su balori de su dinai de insandus cun su de oi, iat a lompi agiumai a 10.000 milliardus de francus (liras, no èurus). Candu su Stadu iat detzìdiu issu etotu de dda sentzai de sperdi matas diaici, chena de sentidu perunu po sa terra nosta, iat fatu su corpus forestali de su stadu cumentzendi diaici sa faina de ndi torrai a ponni, de matas, in su 1895; po cussu iant postu in Sardìnnia su tanti de unu milliardu de francus (de oi, in liras), chi postus acanta de is 10.000 furaus a primìtziu, pariant diaderus duus soddus stampaus, pruschetotu chi castiaus a is prantas imperadas po su rimboschimentu, matas de opinu chi a bortas no arrennesciant a bivi de vida bona e a ndi fai àteras a sa sola e a bortas matas chi ndi lompiant deretu de s’àtera parti de su mundu (eucaliptus globosus), matas lègias connotas po sbuidai sa terra de sustàntzias povinsas po su matedu bàsciu e is matas a ingìriu.

Su tempus de nci torrai a ponni matas

  Su faimentu de su padenti de opinu in Sìnnia, fatu in su 1902, ndi torrat aìnturu de custu tempus “de torrai a fraigai” mancai potzat parri un’acumpentzu po circai de nd’arrangiai is cosas, giai chi duus annus a innantis iant fuliau 24.000 matas in su padenti demaniali de is Seti Fradis (fatu in su 1896), in su comunu de Sìnnia etotu. Sèmpiri su comunu de Sìnnia iant fatu trassa de cumonella a un’àteru de is prus sciacus malus contras a s’ambienti lassendi a unu fulanu, connotu comenti e Sulis de Murera, 1200 ètaras sèmpiri de su padenti de is Seti Fradis, chi ddus ant acabaus a segai deunudotu. Intremesu de primìtziu de su 1900 e sa segundu gherra mundiali, sa faina po nci torrai a intrai matas in Sardìnnia iat sighiu, difatis est in custu tempus chi nd’iant pesau sa Festa dell’albero. Su traballu iat sighiu apustis de sa gherra manna puru, mancai a bortas strobau no po mori de s’amori a s’ambienti naturali ma po mori de interessus (a tipu sa fàbrica de paperi in Arbatassa), chi iat bitiu comuncas is padentis a s’amanniai finsas a is 470.000 ètaras de oi.

Su problema mannu de su fogu e s’arresùmini de is dannus peri su tempus

  Apustis de essi contau totu custus contus, scieus beni de no essi contau su prus problema mannu, finsas oindii, chi pertocat is padentis sardus: su fogu. De aguantai a notu ca sa liaga movit, foras de duda, de su tempus preistòricu a tipu arritu propitziadori e de limpiadura de su terra po nd’amellorai is pasturas. Francu de calincuna borta, in cuddus tempus, su fogu no fiat stètiu mai unu dannu grai meda; in is ùrtimus setant’annus sa cosa dd’at acabada a pigai sa bisura de su disacatu chi totus connosceus. Ddu podeus cumprendi de su chi s’iat sinnalau Lamarmora, chi contàt a su guvernu totu su chi s’assentàt apitzus de sa mannària de su fogu e de su dannu ambientali e finantziàriu puru. Lamarmora connosciat beni meda sa Sardìnnia, a manera funguda, pruschetotu s’ambienti naturali. Oindii puru, totu su chi issu s’at lassau de assentau, arrapresentat un’arresùmini de piessìnnius de grandu importu po imparai a connosci sa frora e sa fàuna sarda.

S’interventu apitzus de su fogu, oi e in su connotu

  Tocat chi s’aguantit a notu ca po s’atza de su fogu in padenti, in dii de oi, est prus fàtzili meda a ddu podi controllai chi no insandus, candu no s’agatànt aparèchius po nci bolai àcua apitzus de is pampas e po barigai barrancus naturalis, is ainas de insandus fiant diaderus piticheddeddas e fatuvatu no serbiant mancu a nudda, pruschetotu candu ananti t’agatàst su fogu tenendi artu artu e mancai agiudau puru de acolladas de bentu chi ti-ddu sprundiant de una parti a s’àtera, coment’e nudda.
Is datus de is tauleddas de bàsciu andant pigaus a cunsideru sciendi su chi eus scritu impitzus.

Tauledda Nr. 1

Padentis
1840550.000 (Ha)
1855300.000 (Ha)
1890105.000 (Ha)
1985400.000 (Ha)
(Ha = Ètara )

Tauledda Nr. 2

Fogus (scrieus sceti is prus mannus*)
AnnuHa Dannus (francus)
1878-83  53.500    3.500.000.000
1957  24.400       937.000.000
1967  60.000       996.000.000
1971  46.700    1.890.000.000
1983124.200102.000.000.000
1991  48.000      –
* (su datu ponit su logu a matedu mesuderràinu puru)

Sa mata, s’ambienti, s’òmini

  Poita is matas funt diaici de importu po sa genti e su logu chi sa genti abitat? Totu is matas birdis funt “su coru de sa vida de totu su mundu”, scieus beni ca chena de coru no si podit bivi! Is matas sceti funt capassas de imperai s’energia de su soli cun sa fotosìntesi clorofilliana, e podint produsi totu su chi serbit a genti e animalis po ndi scabulli proteinas, tzùcurus, grassus e bitaminas chi s’agatant me in sa cosa de papai chi a fitianu poneus in sa mesa e su chi is bèstias agatant in su padenti etotu. Is matas birdis in custu traballu de mudadura de custas sustàntzias, tenint abisòngiu de anidridi carbònica, chi suspint diaici de s’atmosfera e in s’interis ndi bogant aforas s’ossìgenu chi est indispensàbili po metabolisai is materialis chi eus nau. S’importàntzia de is matas si scòviat puru in s’interis de desacatus naturalis a tipu smuronamentus o scalasciadas. Su dannu est sèmpiri prus pagu, cantu prus arta est sa presèntzia de matas mannas e no sceti tupas. Is matas difatis mènguant meda sa fortza e sa mannària de is smuronamentus. S’ùmidu puru chi faint is matas giuat meda po sa genti e po s’ambienti. Su de sciorrocai is padentis, chi siat fatu a fogu o a serra distruit su scusòrgiu ambientali benidori, tocat duncas a sentzai de nci-ddus fuliai e a sighiri a ddus amparai sèmpiri de prus. Su chi eus a perdi oindii cun su disboscamentu o cun su fogu, dd’eus a podi torrai a pesai sceti intra 60 e 120 annus.

Nodas
  1. ìlixi: “leccio”
  2. tìlliu: “tiglio”
  3. fustarbu: “pioppo”
  4. àlinu: “ontano”
  5. ùlimu: “olmo”
  6. sàlixi: “salice”
  7. fau: “faggio”
  8. longhivresu: “tasso”
  9. tzinnìbiri: “ginepro”
  10. saca: “esportazione”, de su spanniolu; acordai saca de lori minudu: “concedere l’esportazione del grano”
  11. apretziadura: “valutazione”.
  12. ètara: “ettaro”; un’ètara po is sardus fiat duus mois e cuarra, unu moi fiat 4000 metrus cuadraus e una cuarra 2000, duncas duus mois e cuarra faiant 10.000 metrus cuadraus.
  13. cundia: “infestata”, sa mellus manera de nai est diaderus diaici!
  14. arroli: “rovere”
  15. avrincadoris: “speculatori”
(Artìculu bessiu puru in bideas.org su 15 de su mesi de abrili de su 2018)

venerdì 15 giugno 2018

Su sardu che a lìngua naturali de su pòpulu sardu.

Sa debata asuba de sa lìngua sarda seu pighendi-dda de bonu acatu, est a nai a ascurtai a totu is parris e is chistionis e a circai de cumprendi abellu abellu totu s’arraxonamentu chi ndi fait lompi a cuddu parri. Mi creu meda chi si depat circai de ndi fai torrai sa cosa, che a chistioni de su pòpulu, de sa genti. Mi seu sèmpiri pensau, ma custu nos’iat a fai profetu mannu a ddu fai balli po totu, ca antis de scriri e chistionai tocàt a cumprendi, assumancu unu paghixeddu, su de nai. Imoi no est chi seu unu scientziau o unu maistu mannu de su sardu, perou imoi su ciorbeddu est callau su tanti giustu po ndi scriri e ndi chistionai, podeus nai diaici.
  Sa polìtica linguìstica de s’arregioni sarda s’est spadèssia. Pruschetotu spadèssiu su programa, de giai piticu piticu, de cursus de lìngua sarda me is tzitadis prus mannas che a Casteddu, Aristanis, Tàtari e Nùgoro. A mei e unus cantu àterus cumpàngius si-nc’est pigau su feli, custa cosa no nosi-nc’est calada. Tandu nosi seus castiaus in cara e eus detzìdiu de ndi pesai nosu una scola pitichedda, po fai cursus de alfabetisadura a su sardu e finsas de ndi pesai cursus de livellu mesanu, abellu abellu chena de si-nci fai pigai de su pressi, su sardu est famau a essi diaici, calmu, adasiau, ma gei nci arribat a is cosas. Sciendi chi sa lìngua sarda no est bivendi-nci de vida bona mancu me is scolas, nosi seus finsas pensaus chi custa cosa si-dda depèssimus.
  Tandu dd’eus fatu. Teneus s’assòtziu “Lìngua Bia” e a mesi de ladàmini de su 2016 eus mòviu cun su primu cursu bàsicu de sardu, tanti scritu che chistionau. Una cosa dda scieis? Sa genti nc’est aproillada! Tanti chi nosi nant chi su sardu est una lìngua chi si-nc’est morta e chi a sa genti no ndi-dd’afutiat nudda. Ita fàula lègia chi est custa! A sa genti su sardu ddi praxit, ddu bolit imparai, bolit connosci is cosas e ddu bolit finsas chistionai e bolit nai su chi ndi pensat. Eus cuncordau a su martis a su tzìrculu Me-Ti in Casteddu a bia Mandrolisai me in su bixinau de Is Mirrionis. Sa genti narat chi no tenit logu anca podint fueddai su sardu. Is istitutzionis de su logu in Casteddu funt pensendi a totu àteras cosas, mancai sa chistioni de sa lìngua potzat essi fintzas una manera noa de ndi pesai una sotziedadi anca s’òmini siat torra su meri de sei, de sa stòria sua, una manera noa po sciri chini seus e de innui ndi beneus.
  Su sardu, sa lìngua naturali de su pòpulu e sa prus aina manna de s’identitadi e de sa cultura nosta, no est chistioni de grandu importu. No donat a papai. Nant issus. Su chi mi pensu deu est chi su sardu e finsas totu is àteras lìnguas arregionalis chi nosi agataus in sa penìsula italiana, funt stètias stesiadas de domu insoru poita ca su poderi depiat chistionai italianu, sa lìngua de su meri nou, si depiat cumprendi chi su sardu o su sitzilianu o su napulitanu no cumandànt prus, fiant sparèssius, fiant giai cosa de nudda. Diaici ant nau a sa genti po una vida. Po cussu est ca candu calincunu si-ndi pesat e nci bessit chi su sardu mancai iat a depi intrai me is logus anca s’italianu s’agatat giai de diora a manera ofitziali, si-ndi pesat finsas s’abolotu.
  Poita ca a tocai s’italianu bolit nai finsas a tocai su poderi. E su poderi no bolit a essi strobau. Maginai a ndi pensai a fai su sardu che lìngua ofitziali de Sardìnnia. Acabonu mannu fessit! Abarraus peis a terra cun is bisus. Su consillu chi dongu sèmpiri deu est de nci bessiri de domu e donai ocasioni a totus fueddendi su sardu. Ita spantu mannu at a essi? Una dii nci seu intrau in banca, bosàterus eis a nai, in banca su sardu no esistit, ingunis serbint lìnguas de importu po grandu ciorbeddu. Piticu su sciollòriu! Su sardu est grandu lìngua aìnturu de is grandus lìnguas de su mundu, cun milla e milla fueddus, connotu che mèdiu polìticu e culturali de candu s’òmini at mòviu a apatigai sa terra. Beh, deu nc’intru, m’acotzu a su sportellu, càstiu s’òmini e ddu fueddu in sardu. No nc’eis a crei!? M’at cumprèndiu! Su spàssiu mannu e su spantu est chi m’at finsas torrau sceda in sardu. Ma bolis biri chi funt totus sardus in banca? A innui narànt ca serbessit ciorbeddu, su ciorbeddu fiat sardu de diora meda! Mancai finsas in sa posta, in su spidali, in campu santu e in crèsia. Su logu po fueddai su sardu podit essi unu bar o una scola, una pratza o un’ofìtziu de su comunu. Custu po si fai a cumprendi chi su problema seus finsas nosu, no sceti su chi nos’abetaus de is istitutzionis e custa cosa puru s’iat a fai profetu mannu a dda fai balli po àteras cosas puru.
Comuncas emu nau chi no dda faemu a tipu su sàbudu santu. Seus lòmpius a su de tres cursus e teneus po pagu binti scientis, chi pagant trint’eurus, po arriciri unu cosa chi iat a depi essi po debadas e biu de totus che deretu de s’òmini e chi nci bessint de domu cun su frius e cun s’àcua poita ca bolint imparai su sardu. Genti, che mimi, ca s’est agatada chi dd’amancàt cosa in sa vida. Genti, che mimi, chi intendiat grai su barrancu de no connosci, che sardus, sa lìngua de Sardìnnia, de su pòpulu insoru. Is de su primu sighint a aproillai e de sa dii chi timiant a ndi spicigai fueddu, imoi no fait a ddus poderai po aturai a bonus cun sa lìngua, sèmpiri prontus a dda samunai. Duncas a su mèrculis faeus alfabetizadura a su sardu.

Sigomenti po nosu no fiat bastanti, a su lunis teneus puru a Màriu Puddu, maistu de sardu a s’universidadi in Casteddu, autori de su prus fueddàriu mannu de sa lìngua e de sa cultura sarda e finsas de sa gramàtica. Cun Màriu faeus unu cursu adelantau po genti chi su sardu ddu màtziat de giai pagu pagu, po ddi fai a cumprendi mellus is diferèntzias cun s’italianu. Sigomenti no fiat bastanti mancu custu, a sa primu perra de su mesi de làmpadas moveus cun d-unu cursu de scridura poètica in sardu cun su scridori de Is Mirrionis Gianni Mascia. Unu biaxi spantosu cun poetas comenti a Aquilinu Cannas e Cicitu Masala.


  Nosu nc’eus crètiu. In d-una scumissa chi iat a depi essi de sa polìtica e istitutzionali. Eus crètiu in sa cultura de sa terra nosta. Dònnia cida cumbidaus a fueddai òminis e fèminas de importu me in sa sotziedadi sarda. Fueddant de sa sperièntzia insoru cun su sardu. Ddoi est unu biaxi mannu de traballus scritus in Lìngua: economia, energia, polìtica, stòria. No sceti “mexina de s’ogu” e “ballu tundu”. Totu paris abellu abellu podeus torrai a ndi pesai sa lìngua de totu is sardus e a dda tenni impari a s’italianu aìnturu de is scolas nostas, de is istitutzionis e de is ofìtzius, chi boleus, deghinou assumancu po sighiri a nosi contai de sa vida nosta, che lìngua naturali de unu pòpulu.
  Custu puru iat a essi unu profetu mannu, po totus. A innantis.
(Artìculu bessiu puru in Bideas.org e anthonymuroni.it su 18 de su mesi'e Maju de su 2017)